Gujarati News

નવી દિલ્હી: ભારતે સપ્ટેમ્બર 1960ની સિંધુ જળ સંધિની સમીક્ષા અને સુધારા માટે પાકિસ્તાનને નોટિસ મોકલી છે. છ દાયકા જૂની આ સંધિના અમલીકરણ સાથે સંબંધિત વિવાદ નિરાકરણ મિકેનિઝમના પાલન અંગેના તેના વલણને કારણે પ્રથમ વખત આ નોટિસ પાકિસ્તાનને મોકલવામાં આવી હતી. સરકારી સૂત્રોએ શુક્રવારે (27 જાન્યુઆરી) આ માહિતી આપી હતી.

સૂત્રોએ જણાવ્યું કે આ નોટિસ ભારતના સિંધુ જળ કમિશનર દ્વારા તેમના પાકિસ્તાની સમકક્ષને 25 જાન્યુઆરીએ સંધિની જોગવાઈઓ હેઠળ મોકલવામાં આવી હતી. આ નોટિસ એટલા માટે મોકલવામાં આવી છે કે જેથી 19 સપ્ટેમ્બર 1960ના રોજ કરાયેલા આ કરારમાં ફેરફાર અંગે પ્રક્રિયા શરૂ કરી શકાય.

એક સૂત્રએ જણાવ્યું કે આ નોટિસમાં સિંધુ જળ સંધિના ઉલ્લંઘનને સુધારવા માટે આંતર-સરકારી મંત્રણા શરૂ કરવા માટે પાકિસ્તાન પાસેથી 90 દિવસની અંદર જવાબ માંગવામાં આવ્યો છે.

તેમણે કહ્યું કે સંધિની સમીક્ષા અને સુધારા માટેની ભારતની નોટિસ વિવાદ નિવારણ પદ્ધતિ પૂરતી મર્યાદિત નથી અને છેલ્લા 62 વર્ષના અનુભવોના આધારે સંધિની વિવિધ જોગવાઈઓ પર પણ ચર્ચા થઈ શકે છે.

વિશ્વ બેંક દ્વારા કિશનગંગા અને રતલે હાઇડ્રોઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ સંબંધિત મુદ્દા પર મતભેદો ઉકેલવા માટે તટસ્થ નિષ્ણાતની નિમણૂક અને કોર્ટ ઓફ આર્બિટ્રેશનની બેન્ચ મોકલવાની બે અલગ-અલગ પ્રક્રિયાની જાહેરાત કર્યાના લગભગ 10 મહિના પછી આ વિકાસ થયો છે.

ઉલ્લેખનીય છે કે, ભારત અને પાકિસ્તાને નવ વર્ષની વાતચીત બાદ 1960માં આ સંધિ પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. વિશ્વ બેંક પણ આ સંધિના હસ્તાક્ષરોમાં સામેલ હતી.

આ સંધિ અનુસાર કેટલાક અપવાદોને બાદ કરતાં ભારત પૂર્વી નદીઓના પાણીનો ઉપયોગ કોઈપણ પ્રતિબંધ વિના કરી શકે છે. ભારત સંબંધિત જોગવાઈઓ હેઠળ, તેને (ભારત) રાવી, સતલજ અને બિયાસ (બ્યાસ) નદીઓના પાણીનો પરિવહન, વીજળી અને કૃષિ માટે ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર આપવામાં આવ્યો હતો.

એવું માનવામાં આવે છે કે પડોશી દેશ કિશનગંગા અને રતલે હાઇડ્રોઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ્સ સંબંધિત મુદ્દા પર મતભેદોના નિરાકરણ પર તેના વલણને વળગી રહે તે જોતા ભારતે પાકિસ્તાનને આ નોટિસ મોકલી છે. આ નોટિસ સિંધુ જળ સંધિની કલમ 12(3)ની જોગવાઈઓ હેઠળ મોકલવામાં આવી છે.

સૂત્રોએ જણાવ્યું હતું કે ભારત પાકિસ્તાન સાથે સિંધુ જળ સંધિને પત્ર અને ભાવનાથી લાગુ કરવામાં મજબૂત સમર્થક અને જવાબદાર ભાગીદાર રહ્યું છે.

તેમણે કહ્યું કે, “પાકિસ્તાનના પગલાંથી સિંધુ જળ સંધિની જોગવાઈઓ અને અમલીકરણ પર પ્રતિકૂળ અસર થઈ અને ભારતને તેમાં સુધારો કરવા માટે યોગ્ય નોટિસ જારી કરવાની ફરજ પડી,”

2015માં પાકિસ્તાને ભારતીય કિશનગંગા અને રાતલે હાઇડ્રોઇલેક્ટ્રિક પ્રોજેક્ટ્સ પરના ટેકનિકલ વાંધાઓની તપાસ કરવા માટે તટસ્થ નિષ્ણાતની નિમણૂક કરવાની વિનંતી કરી હતી.

વર્ષ 2016માં પાકિસ્તાને એકપક્ષીય રીતે આ વિનંતીથી પીછેહઠ કરી અને આ વાંધાઓને આર્બિટ્રેશન કોર્ટમાં લઈ જવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો.

સૂત્રોએ જણાવ્યું કે પાકિસ્તાનનું આ એકપક્ષીય પગલું સંધિની કલમ-9માં વિવાદોના સમાધાન માટે બનાવવામાં આવેલી વ્યવસ્થાનું ઉલ્લંઘન છે.

તદનુસાર ભારતે આ મામલાને તટસ્થ નિષ્ણાત પાસે મોકલવા માટે એક અલગ વિનંતી કરી હતી.

સૂત્રોએ જણાવ્યું કે “એક જ પ્રશ્ન પર એકસાથે બે પ્રક્રિયાઓ શરૂ કરવાની અને અસંગત અથવા વિરોધાભાસી પરિણામો તરફ દોરી જવાની શક્યતા અભૂતપૂર્વ અને કાયદેસર રીતે અસમર્થ પરિસ્થિતિનું નિર્માણ કરશે, જે સિંધુ જળ સંધિને જોખમમાં મૂકી શકે છે,”.

તેમણે કહ્યું કે વિશ્વ બેંકે 2016 માં આને માન્યતા આપી હતી અને બે સમાંતર પ્રક્રિયાઓ શરૂ કરવાનું બંધ કરવાનો નિર્ણય કર્યો હતો, જ્યારે ભારત અને પાકિસ્તાનને પરસ્પર સુસંગત માર્ગ શોધવા માટે વિનંતી કરી હતી.

સૂત્રોએ જણાવ્યું કે ભારત દ્વારા પરસ્પર સ્વીકાર્ય માર્ગ શોધવાના સતત પ્રયાસો છતાં પાકિસ્તાને વર્ષ 2017 થી 2022 દરમિયાન કાયમી સિંધુ કમિશનની પાંચ બેઠકોમાં આ અંગે ચર્ચા કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો.

તેમણે કહ્યું કે પાકિસ્તાનના સતત આગ્રહ પર વિશ્વ બેંકે તાજેતરમાં તટસ્થ નિષ્ણાત અને આર્બિટ્રેશન કોર્ટની પ્રક્રિયા શરૂ કરી છે.

તેમણે કહ્યું કે સમાન મુદ્દાની સમાંતર વિચારણા સિંધુ જળ સંધિની જોગવાઈઓના દાયરામાં આવતી નથી.

સૂત્રોએ જણાવ્યું કે આ રીતે સિંધુ જળ સંધિની જોગવાઈઓના ઉલ્લંઘનને ધ્યાનમાં રાખીને ભારતને સુધારાની નોટિસ આપવાની ફરજ પડી હતી.

ભારતના વાંધાને પગલે, વિશ્વ બેંકે તટસ્થ નિષ્ણાતોની નિમણૂક કરવા અને કોર્ટ ઓફ આર્બિટ્રેશનની બેંચમાં મોકલવાની પ્રક્રિયાને અટકાવી દીધી હતી, પરંતુ તેણે માર્ચ 2022 માં મોરેટોરિયમ ઉઠાવી લીધું હતું.

માર્ચ 2022માં જ્યારે બે સમાંતર પ્રક્રિયાઓ શરૂ થઈ, ત્યારે ભારતે માત્ર તટસ્થ નિષ્ણાતને જ સહકાર આપ્યો અને કોર્ટ ઓફ આર્બિટ્રેશનની પ્રક્રિયામાં સામેલ નહોતું.

સૂત્રોએ જણાવ્યું કે હવે અમે એવી સ્થિતિમાં પહોંચી ગયા છીએ કે જો બંને પ્રક્રિયાઓને આગળ વધારવામાં આવશે તો તેના વિરોધાભાસી નિર્ણયો સામે આવશે અને સંધિની અખંડિતતા પર પણ સવાલો ઉઠશે.

તેમણે કહ્યું કે આ સંધિમાં સુધારો કરવાની તાત્કાલિક અને કાયદાકીય જરૂરિયાતનું કારણ છે.

નોંધનીય છે કે 1960માં ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચેની સિંધુ નદી જળ સંધિ હેઠળ સિંધુ નદીની ઉપનદીઓને પૂર્વ અને પશ્ચિમી નદીઓમાં વહેંચવામાં આવી હતી. સતલજ, બિયાસ અને રાવી નદીઓને પૂર્વ નદીઓ તરીકે વર્ણવવામાં આવી હતી, જ્યારે જેલમ, ચેનાબ અને સિંધુને પશ્ચિમી નદીઓ તરીકે વર્ણવવામાં આવી હતી.

રાવી, સતલજ અને બિયાસ જેવી પૂર્વીય નદીઓમાંથી સરેરાશ 33 મિલિયન એકર ફીટ (MAF) પાણી ભારતને સંપૂર્ણ ઉપયોગ માટે આપવામાં આવ્યું હતું. આ સાથે જ પશ્ચિમી નદીઓ- સિંધુ, જેલમ અને ચેનાબ નદીઓનું લગભગ 135 MAF પાણી પાકિસ્તાનને આપવામાં આવ્યું હતું.

ઈન્ડિયન એક્સપ્રેસ અનુસાર, “ભારતીય નોટિસના જવાબમાં પાકિસ્તાનના વિદેશ મંત્રાલયના પ્રવક્તા મુમતાઝ ઝહરા બલોચે કહ્યું, “જેમ કે આપણે બોલીએ છીએ કે, કિશનગંગા અને રાતલે હાઈડ્રોપાવર પ્રોજેક્ટ્સ યોજનાઓ પર પાકિસ્તાનની આપત્તિઓ પર ધ હેગમાં એક મધ્યસ્થતા અદાલત પોતાની પ્રથમ સુનાવણી કરી રહી છે. આર્બિટ્રેશન કોર્ટની સ્થાપના સંધિની સંબંધિત જોગવાઈઓ હેઠળ કરવામાં આવી છે. આ પ્રકારના મીડિયા અહેવાલોએ આર્બિટ્રેશનની કોર્ટની મહત્વપૂર્ણ કાર્યવાહીમાંથી ધ્યાન હટવું જોઈએ નહીં.”