Gujarati News

નવી દિલ્‍હી તા. ૬ : તમારે બજારમાંથી સામાન ખરીદવો હોય કે પિકનિક પર જવાનું હોય, તમારે દરેક જગ્‍યાએ પૈસા ખર્ચવા પડે છે. પૈસા વગર કંઈ કામ થતું નથી. પરંતુ શું તમે જાણો છો કે ૧૦, ૧૦૦ અને ૫૦૦ રૂપિયાની નોટોનો પ્રિન્‍ટિંગ ખર્ચ કેટલો હશે જે આપણે દરરોજ ખર્ચીએ છીએ (ચલણી નોટ પ્રિન્‍ટિંગ કોસ્‍ટ). એટલે કે ૧૦ કે ૧૦૦ રૂપિયાની નોટ છાપવા માટે સરકારને કેટલો ખર્ચ થશે? આ સાથે, સિક્કા છાપવા માટે કેટલો ખર્ચ થશે?

ભારતીય રિઝર્વ બેંકે નાણાકીય વર્ષ ૨૦૨૧-૨૨માં ૧૦ રૂપિયાની એક હજાર નોટ છાપવા માટે ૯૬૦ રૂપિયાનો ખર્ચ આવ્‍યો. આ કિસ્‍સામાં, ૧૦ રૂપિયાની એક નોટ છાપવા માટે લગભગ ૯૬ પૈસા ખર્ચ થાય છે. એ જ રીતે હજાર ૨૦ની એક હજાર નોટ છાપવા પર ૯૫૦ રૂપિયાનો ખર્ચ થાય છે, એટલે કે ૨૦ રૂપિયાની એક નોટની કિંમત લગભગ ૯૫ પૈસા હતી. રસપ્રદ વાત એ છે કે તે ૧૦ રૂપિયાની નોટ કરતાં ૧૦ પૈસા ઓછી છે. ૫૦ની એક હજાર નોટ છાપવા માટે ૧૧૩૦ રૂપિયા, ૧૦૦ રૂપિયાની એક હજાર નોટ માટે ૧૭૭૦ રૂપિયા, ૨૦૦ રૂપિયાની એક હજાર નોટ માટે ૨૩૭૦ રૂપિયા અને ૫૦૦ રૂપિયાની એક હજાર નોટ માટે ૨૨૯૦ રૂપિયા આવે છે.

ભારતીય ચલણી નોટો ભારત સરકાર અને રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્‍ડિયાના નિર્દેશો પર જ છાપવામાં આવે છે. તેઓ માત્ર સરકારી પ્રિન્‍ટીંગ પ્રેસમાં જ છાપવામાં આવે છે. દેશમાં માત્ર ચાર સરકારી પ્રિન્‍ટિંગ પ્રેસ છે જયાં આ નોટો છાપવામાં આવે છે. આ સ્‍થળોના નામ છે નાસિક, દેવાસ, મૈસુર અને સલબોનીમાં નોટોનું પ્રિન્‍ટિંગ થાય છે. તેને છાપવા માટે ખાસ પ્રકારની શાહીનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તેને સ્‍વિસ કંપનીએ બનાવ્‍યું છે. વિવિધ શાહી અલગ અલગ વસ્‍તુઓ કરે છે. તેનું પેપર પણ ખાસ રીતે તૈયાર કરવામાં આવે છે.

રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્‍ડિયા  કાગળની જગ્‍યાએ કપાસમાંથી નોટ બનાવે છે. કાગળની નોટો લાંબો સમય ટકી શકતી નથી, તેથી RBI નોટ બનાવવા માટે કપાસનો ઉપયોગ કરે છે. નોટ બનાવવા માટે કાગળનો એક પણ ભાગ વાપરવામાં આવતો નથી. નોટ બનાવવામાં માત્ર ૧૦૦ ટકા કોટનનો ઉપયોગ થાય છે. કપાસની નોટો કાગળની નોટો કરતાં વધુ મજબૂત હોય છે. માત્ર ભારતમાં જ નહીં પરંતુ વિશ્વના ઘણા દેશોમાં કપાસનો ઉપયોગ નોટ બનાવવા માટે થાય છે. કપાસ ઉપરાંત, અર્ધ-સીવનો ઉકેલ અને ગેટલિનનો ઉપયોગ થાય છે. આ કારણે નોટોનું આયુષ્‍ય નોટોને નુકસાન થયા વિના ઘણા વર્ષો સુધી ચાલે છે.(૨૧.૧૦)

કઈ નોટ કેટલામાં છપાય છે?

•   વર્ષ ૨૦૧૭-૧૮માં સરકાર ૨૦૦૦ રૂપિયાની નોટ છાપવા માટે ૪.૧૮ રૂપિયા ખર્ચ કરતી હતી, ૨૦૧૮-૧૯માં તેની કિંમત ઘટીને ૩.૫૩ રૂપિયા થઈ ગઈ હતી. વર્ષ ૨૦૧૯-૨૦, ૨૦૨૦-૨૧ અને ૨૦૨૧-૨૨માં ૨૦૦૦ રૂપિયાની એક પણ નોટ છાપવામાં આવી નથી.
•   ૫૦૦ રૂપિયાની નોટ છાપવાનો ખર્ચ ૨.૯૦ રૂપિયા આવે છે.
•   ૨૦૦ રૂપિયાની નોટ છાપવા માટે ૨.૩૭ રૂપિયાનો ખર્ચ થાય છે.
•   ૧૦૦ રૂપિયાની નોટ છાપવાનો ખર્ચ ૧.૭૭ રૂપિયા આવે છે.
•   ૫૦ રૂપિયાની નોટ છાપવા માટે સરકાર ૧.૧૩ રૂપિયા ખર્ચે છે.
•   ૨૦ રૂપિયાની નોટ છાપવા માટે ૯૫ પૈસા ખર્ચ થાય છે.
•   ૧૦ રૂપિયાની નોટ છાપવા માટે ૯૬ પૈસા ખર્ચ થાય છે.
• ખાસ વાત એ છે કે ૨૦ રૂપિયાની નોટ છાપવાનો ખર્ચ ૧૦ રૂપિયાની નોટ કરતા ઓછો છે. આ માટે સરકારે ૧ પૈસા ઓછો ખર્ચ કરવો પડશે.