Gujarati News

શિવ સનાતન તત્વ છે. ભગવાન શિવજીના શકિત સ્વરૂપોનો મહિમા શાસ્ત્રોમાં અલગ-અલગ પ્રકારના નામો થકી ગાવામાં આવ્યો છે. શિવ સ્વરૂપ અને નામ માત્રથી ચમત્કારિક રીતે દૈહિક, દૈવિક અને આધ્યાત્મિક સિધ્ધિ મેળવી શકાય છે. આવા દેવાધિદેવ મહાદેવના પ્રસિધ્ધ નામોની આહલેકથી ભકિતનો મહિમા અને પ્રભાવ મંગલકારી છે. મૃત્યુજંય મહાદેવ શિવના કોઈપણ સ્વરૂપની ઉપાસના કાલ, ભય અને રોગથી મુકત રાખે છે. કોઈપણ સ્વરૂપે ભગવાન શિવનું સ્મરણ દુઃખનો સંતાપ દૂર કરે છે. વેદ-સંહિતામાં ભગવાન શિવને રૂદ્ર કહેવામાં આવે છે. રૂદ્રનો અર્થ ભયાનક થાય છે. ભગવાન રૂદ્ર સમસ્ત પ્રાણી માત્ર માટે કલ્યાણકારી છે. ભગવાન શિવની અનુકંપાથી વ્યકિત સમૃદ્ઘિ, સુખ, ભોગ, મોક્ષ પ્રાપ્તી કરી શકે છે. વેદ અને પુરાણોમાં ભગવાન શિવના અનેક અવતારોના ઉલ્લેખ છે. તેમાં કપાલી, પિંગલ, ભીમ, વિરૂપાક્ષ, વિલોહિત, શાસ્તા, અજપાદ, આપિર્બુધ્ય, શમ્ભુ, ચણ્ડ તથા ભવનું ઉલ્લેખ મળે છે. તે જ રીતે અંશાવતારરૂપે અર્ધનારેશ્વર, નંદી, સરભ, યતિનાથ, દુર્વાસા, હનુમાન, મહેશ, વૃષભ, પિપ્લાદ, વિશ્વનાથ, દ્વિજેશ્વર, હંસરૂપ, અવધૂતેશ્વર, ભિક્ષુવર્ય, સુરેશ્વર, બ્રહ્મચારી, સુનટનતર્ક, દ્વિજ, અશ્વત્થામા, કિરાત અને નતેશ્વર જેવા અવતારોનો ઉલ્લેખ શિવ પુરાણમાં છે. કલ્યાણકારી દેવતા ભગવાન શિવના અવતારો પૈકી વિવિધ સ્વરૂપે બ્રહ્માંડ અને જનહિતાર્થે ધારણ કરેલાં અમુક અવતારોની ગાથા ધર્મ અને જ્ઞાનસભર છે.

વીરભદ્ર અવતારઃ- શિવજીનો વિવાહ બ્રહ્માના પુત્ર દક્ષના પુત્રી સતિ સાથે થયાં. દક્ષ દ્વારા આયોજિત યજ્ઞમાં શિવજી અને માતા સતીને આમંત્રણ આપ્યું નહીં. દક્ષના અભિમાન પર ભોળાનાથે બહુ ધ્યાન ન આપ્યું. પિતાનું આમંત્રણ ન હોવા છતાં શિવજીએ અનેકવાર રોકવા છતાં સતી યજ્ઞમાં ગયાં. શિવજી સાથે વિવાહનો વિરોધ કરનાર પિતા દક્ષે યજ્ઞમાં આવેલા પુત્રીની અવગણના કરી. પિતાનું અભિમાન અને પતિનું અપમાન થતું જોઈ સતીને આઘાત લાગ્યો અને પોતાના શરીરનું બલિદાન યજ્ઞવેદીમાં આપ્યું હતું. ભગવાન શિવને જયારે આ વાતની ખબર પડી, ત્યારે તેણે ક્રોધથી પોતાના માથા ઉપરથી એક જટા ઉખાડીને પર્વત ઉપર પછાડી હતી. આ જાતના પૂર્વ ભાગમાંથી રોદ્રસ્વરૂપ શ્નવિરભદ્રલૃપ્રગટ થયા હતા. શિવના આ અવતારે દક્ષના યજ્ઞનો નાશ કર્યો અને દક્ષનું શિરચ્છેદ કરીને તેને મૃત્યુ દંડ આપ્યો હતો. દેવી-દેવતા શિવજી પાસે દોડી ગયાં અને દક્ષના પ્રાણ આપવા વિનવણી કરી ત્યારે ભગવાન શિવે દક્ષને માથા પર હાજર એવા બકરાંનું મુખ લગાવી પુનઃજીવિત કર્યા હતા. ભગવાન શિવના 'વિરભદ્ર અવતાર'ના ઉગ્ર સ્વરૂપનું વર્ણન ભાગવત પુરાણમાં મળે છે. વિરભદ્રનું શરીર જાણે હિમાલયની ઊંચાઈને સ્પર્શ કરી રહ્યું છે. સહસ્ત્રભૂજા, મેઘસમાન શ્યામવર્ણ અને સૂર્યસમાન ઝળહળતા ત્રણ નેત્રો, લાંબી વિશાળ દાઢી સાથે અગનજવાળા જેવી જટા સાથે શોભાયમાન શિવસ્વરૂપના ગળામાં નરમુંડમાળા અને હાથમાં જાતજાતના અસ્ત્રશસ્ત્રો છે.

પીપલાદ અવતારઃ- ભગવાન શિવનો પીપલાદ અવતાર માનવ જીવનમાં ખૂબ મહત્વનો છે. શનિની પીડાથી મુકિત પીપલાદની કૃપાથી જ મેળવી શકાય છે. કથા છે કે પીપલાદે દેવોને પૂછ્યું – એવું કારણ શું છે કે, 'મારા પિતા દધીચિએ મને જન્મ પહેલાં તરછોડી દીધો હતો?' દેવતાઓએ કહ્યું કે- 'શનિના દર્શનને કારણે આવી કોઈ ગેરસમજ ઉભી થઈ છે.' આ સાંભળીને પીપ્પલાદ ખૂબ ગુસ્સે થયો. તેણે શનિને નક્ષત્ર મંડળમાંથી પડી જવાનો શ્રાપ આપ્યો. શ્રાપના પ્રભાવ હેઠળ શનિ એક  સમયે આકાશમાંથી પડવાનું શરૂ કર્યું. દેવતાઓની પ્રાર્થનાઓ પર, પીપ્પલાદે  શનિને એ શરતો  પર માફ કરી દીધો કે શનિ જન્મથી ૧૬ વર્ષ સુધીની કોઈ વ્યકિતને  મુશ્કેલી ન આપે. ત્યારથી, ફકત પીપ્પલાદને યાદ કરીને ભગવાન શંકરના સ્વરૂપ એવા પિપળાના વૃક્ષની પૂજા કરવાથી શનિની પીડા દૂર થાય છે. શિવ મહાપુરાણ અનુસાર બ્રહ્માએ ખુદ શિવના આ અવતારનું નામ આપ્યું છે.

નંદી અવતારઃ- ભગવાન શંકર બધા જીવોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. ભગવાન શંકરનો નંદીસ્વરા અવતાર પણ આ જ સંદેશને અનુસરે છે અને તમામ જીવને પ્રેમનો સંદેશ આપે છે. નંદી (બળદ) એ કર્મનું પ્રતીક છે, જેનો અર્થ થાય છે કે કર્મ જીવનનો મૂળ મંત્ર છે. આ અવતારની કથા નીચે મુજબ છે – શીલાદ મુનિ બ્રહ્મચારી હતા. પોતાના વંશને ખતમ થતા જોઇને તેમના પિતાએ શીલાદને સંતાન પેદા કરવા કહ્યું. શીલાદે અયોનીજ અને મૃત્યુહીન બાળકની કામના સાથે ભગવાન શિવની આરાધના કરી, ત્યારે ભગવાન શંકરે ખુદ શીલાદને પુત્ર તરીકે જન્મ લેવાનું વરદાન આપ્યું હતું. થોડા સમય પછી, જમીન ખેડતા, શીલાદને જમીનમાંથી એક બાળક મળી આવ્યું હતું. શીલાદે તેનું નામ નંદી રાખ્યું. ભગવાન શંકરે નંદીને તેમનો ગણાધ્યક્ષ  બનાવ્યો. આ રીતે નંદી નંદીશ્વર બન્યા. ભગવાન શંકરની પ્રતિજ્ઞા છે કે, જયાં પણ નંદીનો નિવાસ હશે ત્યાં એમનો પણ નિવાસ હશે જ.

 ભૈરવ અવતારઃ-  શિવ મહાપુરાણમાં, ભૈરવને પરમ શંકરનું પૂર્ણરૂપ કહેવાયું છે. માન્યતા છે કે, કાળ ભૈરવની પૂજાથી ઘરમાં ખોટી શકિત, જાદુ, ભૂત-પ્રેત વગેરેનો ભય રહેતો નથી. શાસ્ત્રો-પૂરાણો અનુસાર, એકવાર ભગવાન શંકરની માયાથી પ્રભાવિત થઇને બ્રહ્મા અને વિષ્ણુ પોતાને એક બીજા કરતા શ્રેષ્ઠ માનવા લાગ્યા. ત્યારે ત્યાં તેજપુંજ વચ્ચે એક પુરૂષાકૃતિ દેખાવા લાગી. તેમને જોઈને બ્રહ્માએ કહ્યું – ચંદ્રશેખર તમે મારા પુત્ર છો. તો મારા શરણમાં આવો. ભગવાન શંકર બ્રહ્માની આવી વાત સાંભળીને ગુસ્સે થયા. તેમણે તે પુરુષઆકૃતિને કહ્યું, તમે કાળની માફક સુંદર છો. તમે સાચા કાળરાજ છો. ભયંકર હોવાથી ભૈરવ છે. ભગવાન શંકર પાસેથી આ વરદાન મળ્યા બાદ કાલભૈરવે, આંગળીના નખથી બ્રહ્માનું પાંચમું માથું  કાપી નાખ્યું. બ્રહ્માના પાંચમા માથાનો શિરચ્છેદ થવાને કારણે ભૈરવ બ્રહ્મહત્યાના પાપ માટે દોષિત બન્યા. કાશીમાં ભૈરવને  બ્રહ્મચર્યના પાપથી મુકિત મળી હતી. કાશીવાસીઓ માટે ભૈરવની ભકિત ફરજિયાત હોવાનું કહેવાય છે.

અશ્વથમા અવતારઃ-  મહાભારત મુજબ પાંડવોના ગુરુ દ્રોણાચાર્યનો પુત્ર અશ્વત્થામા કાલ, ક્રોધ, યમ અને ભગવાન શંકરનો અવતાર હતો. ભગવાન શંકરને પુત્રના રૂપમાં મેળવવા આચાર્ય દ્રોણે તીવ્ર તપશ્યર્યા કરી હતી અને ભગવાન શિવએ તેમને પુત્ર તરીકે અવતાર લેવાનું વરદાન આપ્યું હતું. સમય જતાં, સાવંતિક રૂદ્રા તેના ભાગથી દ્રોણનો શકિતશાળી પુત્ર, અશ્વત્થામા તરીકે અવતાર થયો. એવું માનવામાં આવે છે કે સાત ચિરંજીવી છે તેમાં અશ્વત્થામા પણ અમર છે અને તે હજી પણ પૃથ્વી પર રહે છે.

શર્ભવતારઃ- શર્ભવતાર ભગવાન શંકરનો છઠ્ઠો અવતાર છે. શર્ભવતારમાં ભગવાન શંકર અર્ધ-હરણ (હરણ) અને બાકીના શર્ભ પક્ષી (પુરાણોમાં ઉલ્લેખિત આઠ પગવાળા પ્રાણી જે સિંહ કરતા વધુ મજબૂત હતા) નું સ્વરૂપ હતું. આ અવતારમાં ભગવાન શંકરે ભગવાન નરસિંહનો ક્રોધ શાંત કર્યો હતો. લિંગપુરાણમાં શિવના શર્ભવતારની દંતકથા અનુસાર, તેમના કહેવા મુજબ – ભગવાન વિષ્ણુ હિરણ્યકશિપુને મારી નાખવા માટે નૃસિંહવતારને લઈ ગયા હતા. હિરણ્યકશિપુના વધ પછી પણ ભગવાન નરસિંહનો ક્રોધ શાંત ન થયો ત્યારે દેવ શિવજી સુધી પહોંચ્યા. ત્યારબાદ ભગવાન શિવએ આકાર લીધો અને તે આ રૂપમાં ભગવાન નરસિંહ પાસે પહોંચ્યા અને તેમની પ્રશંસા કરી, પણ નરસિંહનો ક્રોધ શાંત થયો નહીં. આ જોઈને ભગવાન શિવએ શર્ભના રૂપમાં નરસિંહને તેની પૂંછડીમાં લપેટીને ઉડી ગયા. પછી કયાંક ભગવાન નરસિંહનો ક્રોધ શાંત થયો. તેમણે શર્ભવતાર પાસે માફી માંગી અને ખૂબ નમ્ર રીતે તેમની પ્રશંસા કરી.

ગૃહપતિ અવતારઃ-  ગૃહપતિ ભગવાન શંકરનો સાતમો અવતાર છે. શાસ્ત્રોનુસાર, નર્મદાના કાંઠે નર્મપુર નામે નગરમાં મુનિ વિશ્વાનાર અને તેના પત્ની શુચીષ્મતી સાથે રહેતા હતા. લાંબા સમય સુધી નિસંતાન રહ્યા બાદ પત્ની શુચીષ્મતીએ એક દિવસ તેના પતિ ઋષિ વિશ્વનાર પાસેથી શિવ જેવો પુત્ર મેળવવાની ઇચ્છા વ્યકત કરી. પત્નીની ઈચ્છા પૂરી કરવા માટે મુનિ વિશ્વાનર કાશી આવ્યા અને શિવની તપસ્યા શરૂ કરી. તેમણે ભારે તપશ્યર્યા દ્વારા ભગવાન શિવના વીરેશ લિંગની પૂજા કરી. એક દિવસ મુનિએ વીરેશ લિંગ વચ્ચે એક બાળક જોયું. મુનિએ બલરૂપધારી શિવની ઉપાસના કરી. તેમની ઉપાસનાથી પ્રસન્ન ભગવાન શંકરે શુચીષ્મતીના ગર્ભાશયમાંથી અવતાર લેવાનું વરદાન આપ્યું. પાછળથી, શુચીષ્મતી ગર્ભવતી થઈ અને ભગવાન શંકર પુત્ર તરીકે અવતર્યા. એવું કહેવામાં આવે છે કે પિતા બ્રહ્માએ તે બાળકનું નામ ગૃહપતિ રાખ્યું હતું. ગૃહપતિ ૧૧ વર્ષના થયાં ત્યારે વિશ્વાનરને મળવા આવેલા નારદ ઋષિએ કહ્યું કે, તમારો પુત્ર તેજસ્વી છે પણ એના ભાગ્યમાં કષ્ટ છે. એક વર્ષ પછી એના પર વજ્રપાત થશે અને તેની રક્ષા તો ફકત શિવ જ કરી શકશે. વિશ્વનારે શિવલીંગ સ્થાપિત કરી મૃત્યુંજય શિવની આરાધના કરી અને શિવલીંગમાં મહાદેવ પ્રવેશ કરી ગયાં.

 ઋષિ દુર્વાસા અવતારઃ-  ભગવાન શંકરના વિવિધ અવતારોમાં ઋષિ દુર્વાસાનો અવતાર પણ મુખ્ય છે. ધાર્મિક ગ્રંથો અનુસાર, સતી અનુસૈયાના પતિ મહર્ષિ અત્રિએ બ્રહ્માની સૂચના અનુસાર, તેમના પુત્રની સાથે રક્ષાકુળ પર્વત પર દ્યોર તપશ્યર્યા કરી હતી. તેની તપસ્યાથી  પ્રસન્ન થઈને બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ ત્રણેય તેમના આશ્રમમાં આવ્યા. તેણે કહ્યું – અમારા ભાગથી તમને ત્રણ પુત્રો થશે, જે ત્રિલોકમાં પ્રખ્યાત થશે અને માતાપિતાની ખ્યાતિ વધારશે. જયારે સમય આવ્યો ત્યારે બ્રહ્માજીના ભાગથી ચંદ્ર ઉત્પન્ન થયો. વિષ્ણુના ભાગથી ઉત્ત્।મ સંન્યાસ પદ્ઘતિનો અભ્યાસ કરનાર દત્તાત્રેયનો જન્મ થયો હતો અને મુનિવર દુર્વાસાનો જન્મ રૂદ્રના ભાગથી થયો હતો. ગ્રંથો અનુસાર, રામાયણમાં ભગવાન રામ અને મહાભારત કાળમાં શ્રીકૃષ્ણ એટલે કે વિષ્ણુના બન્ને અવતારોના દેહત્યાગનું કારણ પણ શિવઅવતાર એવા દુર્વાસા મુનિના શ્રાપ જ હતાં.

હનુમાન અવતારઃ-  ભગવાન શિવનો હનુમાન અવતાર બધા અવતારોમાં શ્રેષ્ઠ માનવામાં આવે છે. આ અવતારમાં ભગવાન શંકરે વાનરનું રૂપ લીધું હતું. શિવમહાપુરાણ અનુસાર, વિષ્ણુને મોહિની અવતારમાં  દેવતાઓ અને રાક્ષસોને અમૃત વહેંચતા જોઈ  શિવજી કામાતુર બન્યા હતા. અને વીર્યપાત થયો હતો. સપ્તઋષીએ તે વીર્યને પાંદડામાં સંગ્રહિત કર્યું. જયારે સમય આવ્યો, ત્યારે સપ્તઋષિ એ વનરાજ કેસરીની પત્ની અંજનીના કાન દ્વારા ગર્ભમાં ભગવાન શિવનું વીર્ય સ્થાપિત કર્યું, જેના થકી ખૂબ તેજસ્વી અને શકિતશાળી શ્રી હનુમાનજીનો જન્મ થયો. હનુમાનજી અવતાર લઈ ભગવાન શિવે પોતાના પરાક્રમ ભકત શ્રીરામની સહાયતા કરી.

વૃષભ અવતારઃ-  ભગવાન શંકરે ખાસ સંજોગોમાં વૃષભને અવતાર આપ્યો હતો. ભગવાન શંકરે આ અવતારમાં વિષ્ણુ પુત્રોનો વધ કર્યો હતો. ધાર્મિક ગ્રંથો અનુસાર, સમુદ્રમંથન સમયે નીકળેલા અમૃતને ધારણ કરવા માટે દેવતા – દાનવોમાં ભિષણ યુધ્ધ થયું. ભગવાન વિષ્ણુ રાક્ષસોને મારવા પાતાળ લોક ગયા જયાં તેમણે અનેક ચંદ્ર જેવી સ્ત્રીઓ જોઇ. તેની સાથે વિષ્ણુ રમણ કરવા લાગ્યા અને દ્યણાં બધા પુત્રો નો જન્મ થયો. વિષ્ણુના આ પુત્રોએ પાતાળ થી લઈને  પૃથ્વી પર ભારે ઉત્પાત મચાવ્યો હતો. તેમના ડરથી બ્રહ્માજી ઋષિમુની સાથે શિવજી પાસે ગયા અને રક્ષા માટે પ્રાર્થના કરવા લાગ્યા. તે પછી ભગવાન શંકરે વૃષભનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું અને પાતાળ લોકમાં વૃષભ અવતાર ધારણ કરી વિષ્ણુના દંડી પુત્રોનો એક પછી એક સંહાર કર્યો. આ રીતે ભગવાન શિવના વૃષભ અવતારે બ્રહ્માંડને વિષ્ણુના દાનવીય પુત્રોથી બચાવ્યું.

જે 'કલ્યાણ સ્વરૂપ'બની ગયું છે તેને શિવ કહેવામાં આવે છે. મુકિતનું મૂર્ત સ્વરૂપ એટલે કે શિવ એ જ્ઞાની છે. જીવ માત્ર માટે શિવમંત્ર મુકિતનું પ્રતીક છે. વાસ્તવિક રીતે જોઈએ તો દરેક જીવ માટે શિવ સ્મરણ એ દુઃખનો સંતાપ દૂર કરવાની જડીબુટ્ટી છે.

સંકલનઃ હેમાંગિની ભાવસાર

અમદાવાદ, મો.૯૮૭૯૧ ૪૮૯૮૩